Πολιτισμός

Κάλαντα Χριστουγέννων και Πρωτοχρονιάς από την Μακεδονία

Από

Dec 24, 2015

13514

Τα Χριστουγεννιάτικα και Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα Μακεδονίας συνιστούν αντιπροσωπευτικό δείγμα της πλούσιας παράδοσης των Μακεδόνων και είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τα τοπικά εορταστικά έθιμα των Χριστουγέννων. Τα κάλαντα ή κόλιαντα όπως είναι εξίσου γνωστά, πρωτοστατούν στις εορταστικές εθιμοτυπικές συνήθειες των κατοίκων της Μακεδονικής γής και αποτελούν πραγματικά διαμάντια για το σύνολο της ελληνικής λαογραφίας.

Σε ολόκληρη την Μακεδονία το παραδοσιακό έθιμο των “Μωμόγερων” πηγαίνει χέρι-χέρι με τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα.

Οι Μωμόγεροι, είναι μια πολύ αγαπητή εκδοχή των καλικάντζαρων, με την τρομακτική όψη και τη σκανταλιάρικη διάθεση. Η ονομασία προέρχεται από τις λέξεις μίμος και γέρος και συνδέεται με τις μιμητικές κινήσεις των πρωταγωνιστών του εθίμου.

Ντυμένοι με τομάρια ζώων και με μάσκες περίεργων ή γεροντικών προσώπων, οι Μωμόγεροι εμφανίζονται καθ’ όλη τη διάρκεια του δωδεκαημέρου των εορτών και περιπλανούνται σε σοκάκια και πλατείες τραγουδώντας τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα και δίνοντας ευχές.

Στις Σέρρες, το βράδυ οι άντρες με αναμμένα ξύλα (αναμμένα κεριά) ξεχύνονταν στους δρόμους και πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι λέγοντας τα κάλαντα των Χριστουγέννων. Αυτό το έθιμο λεγόταν Σούρβα. Στο τέλος πήγαιναν έξω από το χωριό όπου μάζευαν όλα τα ξύλα και τα έκαιγαν.

Τα κάλαντα της παραμονής της πρωτοχρονιάς σε πολλές περιοχές της Μακεδονίας (και Θράκης) λέγονται ακόμα σούρβα. Οι περισσότεροι δεν γνωρίζουν την προέλευση αυτής της ονομασίας, αλλά ο Γεώργιος Βιζυηνός στο έργο του «Ποίος ήτον ο Φονεύς του Αδελφού μου» αναφέρει αναλυτικά το έθιμο που αφορά την τύχη που έφερνε η σορβιά στην έναρξη του νέου έτους. Το σόρβον ή σούρβο είναι δέντρο φυλλοβόλο μεσαίου μεγέθους.

Κυρίως στην Πέλλα αναβιώνει το έθιμο της «Κόλιντα Μπάμπω» που έχει σχέση με τη σφαγή του Ηρώδη. Οι κάτοικοι της περιοχής ανάβουν το βράδυ της 23ης Δεκεμβρίου φωτιές φωνάζοντας «κόλιντα μπάμπω» δηλαδή κάλαντα γιαγιά. Οι φωτιές ανάβουν για να μάθουν οι άνθρωποι για τη σφαγή και να προφυλαχτούν. Το κόλιντα Μπάμπω το συναντάμε όχι μόνο στην Μακεδονία αλλά και στην Θράκη.

Στην Κοζάνη κρατούσαν ένα ξύλο μήκους μισού μέτρου και σχήματος Τ (την τζομπανίκα) για να χτυπούν τις πόρτες και ένα τροβά (υφαντό σακούλι για τα δώρα). Οι νοικοκυρές ακούνε τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα και τους «φιλεύουν» μήλα, σύκα, καρύδια, κάστανα, κουλουράκια (κολιαντίνες), αβγά, χρήματα και άλλα.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουνε τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα της Καστοριάς καθώς ανάλογα το άτομο στο οποίο απευθύνονται τραγουδιούνται διαφορετικά. Έτσι έχουμε κάλαντα Χριστουγέννων για τον οικοδεσπότη, την οικοδέσποινα, το μικρό παιδί, τον μορφωμένο, τον ξενιτεμένο, τον Μητροπολίτη και την ανύπαντρη κόρη.

Χριστουγεννιάτικα κάλαντα Μακεδονίας

Χριστούγεννα, Πρωτούγεννα,
τώρα Χριστός γιννιέτι. (δις)

Γιννιέται κι βαφτίζιτι,
στους ουρανούς απάνου. (δις)

Όλοι οι Αγγέλοι χαίρουντι,
κι όλοι δοξολογιούντι. (δις)

Και τα δαιμόνια σκάζουνε,
και σκάζουν και πλαντάζουν. (δις)

Σε τούτο το σπίτι πού ‘ρθαμε,
μι μάρμαρου στρουμένου. (δις)

Χριστουγεννιάτικα κάλαντα Κεντρικής Μακεδονίας

Καλημέρα, καλημέρα και πάντα καλημέρα να τον καλημερήσουμε αυτόν τον νιον αφέντη αφέντη μου πεντάφεντε, πέντε φορές αφέντη πέντε βαστούν το μαύρο σου κι οχτώ το σαλιβάρι και δέκα σε παρακαλούν αφέντη καβαλλάρη εδώ σε τούτες τις αυλές τις μαρμαροστρωμένες κοιμάται κύμα το φλουρί και κύμα το λογάρι και στον αφρό του λογαριού κοιμάται νιος αφέντης. Τονε ξυπνήσω με νερό φοβούμαι μην κρυώσει Τονε ξυπνήσω με κρασί φοβούμαι μη μεθύσει Εσένα πρέπει αφέντη μου στα πεύκα να κοιμάσαι, Με βελουδένιο πάπλωμα να μην κρυολογάσαι Και πάλι ξαναπρέπει σου καρέκλα καρυδένια Για ν’ ακουμπάς τη μέση σου τη μαργαριταρένια Και πάλι ξαναπρέπει σου στις λίρες να καθίζεις Με το ’να χέρι να μετράς, με τ’ άλλο να δανείζεις Δώστε μας και τον κόκορα, δώστε μας και την κότα, Δώστε μας και δυο τρεις κλωτσιές να φύγομ’ απ’ την πόρτα

Κάλαντα Πρωτοχρονιάς Μακεδονίας

Ήρθε πάλι νέο έτος εις την πρώτη του μηνός
ήρθα να σας χαιρετίσω δούλος σας ο ταπεινός.
Ο Βασίλειος ο Μέγας, ιεράρχης θαυμαστός
εις την οικογένειά σας να ‘ναι πάντα βοηθός.
Τα παιδιά εις το σχολείο να πηγαίνουνε συχνά
να μαθαίνουνε το βίο, της πατρίδας τα ιερά.
Και για τους ξενιτεμένους έχω να σας πω πολλά
σας αφήνω καληνύχτα και του χρόνου με υγειά.

Τα ιδιαίτερα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα της Καστοριάς

Του μικρότερου παιδιού…

“Ένα μικρό μικρούτσικο
σπυρί μαργαριτάρι
για πλένετο, για λούσετο,
για το σχολειό να πάει
κι ο δάσκαλος το καρτερί
με τη χρυσή του βέργα
Αμπρέ παιδί καλό παιδί
πούνε τα γράμματά σου;
τα γράμματά μου στο σχολειό
κι ο νους μου στην αγάπη
κι ο νους μου παραπάρθηκε
και πάει στις μαυρομάτες”

Της οικοδέσποινας…
“Είπαμε στον αφέντη μας να πούμε
και στην κυρά μας
Κυράμ κυράμ κι αρχόντισσα
κι αρχοντοπαραδειγμένη
σε κάλεσαν οι αρχόντισσες
στην εκκλησιά να πάνεις
Κι ώσπου να πας κι ώσπου να ‘ρθείς
και πίσω να γυρίσεις
οι στράτες ρόδα γιόμισαν
τα μονοπάτια μόσχον.
Αρχός με την αρχόντισσα
στη σκάλα π’ ανεβαίνει
στα γόνατά του την κρατεί
στα μάτια την κοιτάζει
στα μάτια στα ματόφυλλα
και στα καμαροφρύδια
Σήκου κυρά μου κι άλλαξε
σήκου και αρματώσου
νίψου με το ροδόσταμο
και πλύσου με το γάλα
βάλε τον ήλιο πρόσωπο
και το φεγγάρι στήθη
και τον γαλάζιο αυγερινό
στο χέρι δακτυλίδι”

Του μορφωμένου…
“Γραμματικός και λειτουργός
και ψάλτης κι αναγνώστης
έχει τον ουρανό χαρτί
τη θάλασσα μελάνι
και το μικρό το δάκτυλο
κοντύλι για να γράφει.
Εσείστηκε το δάκτυλο
και χύθηκε η μελάνη
και λέρωσε τα ρούχα του
τα’ χια και τα γαλάζια
και έβαλε και φώναξε
σε τρεις μεριές στο Κάστρο
μπρε στο Ντουλτσό, μπρε στο Τσαρσί,
μπρε στην μεγάλη πόρτα
– Ποιος είναι άξιος και βουργός
τα ρούχα να μου πλύνει;
Μια κόρη απολογήθηκε από ψηλό παλάτι
– Εγώ ‘μαι άξια και βουργή
τα ρούχα σου να πλύνω”

Του ξενιτεμένου…
“Ξενιτεμένο μου πουλί και παραπονεμένο
η ξενιτιά σε χαίρεται
κι εγώ ‘χω τον καημό σου
Να στείλω μήλο σέπεται,
κυδώνι μαραγκιάζει
Να στείλω και το δάκρυ μου
δεμένο με μαντήλι
Το δάκρυ μου ‘ναι καφτερό
και καίει το μαντήλι”

Του Μητροπολίτη…
“Αραδιαστήτε μπρε παιδιά
με τάξη να σταθούμε
εις τον Καλόν μας Δέσποτα
εγκώμια να πούμε
στον μέγα Ιεράρχη μας
που είναι προικισμένος
με κρίση με χαρίσματα
ωραία στολισμένος.
Καλέ Παναγιώτατε
Χρυσέ μας Ποιμενάρχα
καλές γιορτές καλή χρονιά
καλέ μας Ιεράρχα
πολλά τα έτη Δέσποτα
να είναι ευτυχισμένα
μαζί να τα περάσουμε
καλά κι αγαπήμένα

Της ανύπαντρης κόρης…
“Εδώσουν κόρη έμορφη
πανέργου θυγατέρα
την προξενούν για βασιλιά,
την προξενούν για Ρήγα
Δεν θέλει γιον του βασιλιά,
δεν θέλει γιο του Ρήγα
μον θέλει γιον του Καπετάν,
πώσει πολύ βλισίδα
Έχει αμπέλια δώδεκα,
χωράφια δεκαπέντε
έχει και μύλους δεκαουχτώ
μ’ όλους τους μυλονάδες”